Mức độ nguy hiểm của Fipronil và những lời cảnh báo bị bỏ qua

Fipronil là một loại thuốc trừ sâu phổ biến trong thú y, thường được sử dụng để tiêu diệt rận đỏ, bọ chét và ve trên chó mèo. Tuy nhiên, do độc tính cao nếu được tiêu thụ qua đường thực phẩm, fipronil bị cấm tuyệt đối sử dụng trên các loài động vật được nuôi để làm thực phẩm cho con người.

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) xếp fipronil vào nhóm II – loại hóa chất có mức độ nguy hiểm trung bình, có thể gây tổn thương gan, thận, tuyến giáp và thần kinh nếu tích tụ trong cơ thể. Tại Liên minh châu Âu (EU), giới hạn dư lượng tối đa của fipronil trong trứng được đặt ở mức 0,005 mg/kg – tương đương với ngưỡng phát hiện tối thiểu – theo Quy định (EC) số 396/2005.

Tháng 11/2016, Cơ quan An toàn Thực phẩm và Sản phẩm tiêu dùng Hà Lan (NVWA) nhận được một tin báo nặc danh cho biết fipronil đang được sử dụng bất hợp pháp trong các trang trại nuôi gà đẻ trứng. Dù vậy, NVWA không tiến hành điều tra hay cảnh báo quốc tế, viện dẫn lý do không có bằng chứng rõ ràng về nguy cơ với sức khỏe cộng đồng.

Từ tháng 1/2017, công ty Poultry-Vision của Bỉ đã bắt đầu sử dụng một loại chất tẩy rửa có chứa fipronil để diệt rận đỏ trong trại gà. Đến ngày 15/5/2017, một trại gà tại Bỉ đã chủ động làm xét nghiệm fipronil. Sau đó vào ngày 2/6, trại này gửi cảnh báo cho Cơ quan An toàn Thực phẩm Bỉ (AFSCA), khiến cơ quan này lập tức cử thanh tra đến lấy mẫu và phỏng vấn chủ trại.

Mẫu phân tích. (Ảnh: Politico)
Trong hai ngày 14–15/6, sau khi phân tích mẫu, AFSCA phát hiện “ô nhiễm nhẹ” và xác định đầu mối có thể xuất phát từ Hà Lan. Họ đã gửi toàn bộ dữ liệu điều tra cho phía Hà Lan nhưng không nhận được phản hồi dù nhiều lần nhắc nhở vào các ngày 19/6, 26/6, 28/6.

Do liên tiếp bị phớt lờ, đến ngày 6/7, Bỉ gửi yêu cầu chính thức qua hệ thống Hỗ trợ Hành chính và Hợp tác của EU về gian lận thực phẩm. Tuy nhiên, ngày 13/7, phía Hà Lan trả lời rằng họ đã mở cuộc điều tra hình sự, nên NVWA không thể cung cấp thông tin trừ khi có trát lệnh từ EU.

Mãi đến ngày 20/7, cơ quan Bỉ phải tự khám xét một doanh nghiệp tình nghi, thu giữ hàng nghìn tài liệu và từ đó lần đầu tiên phát hiện danh sách các trại gà ở Bỉ bị nhiễm độc.. Đồng thời, họ phát hiện sản phẩm Dega-16 chứa fipronil đã được sử dụng ở cả những nước ngoài Hà Lan và Bỉ, nên tiến hành cảnh báo EU lần đầu.

Bê bối bùng nổ trên toàn châu Âu

Ngày 1/8/2017, Hà Lan công khai thừa nhận đã phát hiện fipronil trong trứng thương mại và ra lệnh đóng cửa tạm thời 180 trang trại gà. Sự kiện này đánh dấu thời điểm vụ bê bối chính thức bùng phát, thu hút sự chú ý của toàn châu Âu.

Chỉ trong vài ngày, hàng triệu quả trứng bị thu hồi ở Hà Lan, Đức và Bỉ. Các siêu thị lớn như Lidl, Aldi, Rewe đồng loạt rút sản phẩm khỏi kệ. Một số lô trứng được xét nghiệm có hàm lượng fipronil lên tới 0,72 mg/kg – cao gấp 144 lần mức cho phép. Việc tiêu thụ những quả trứng này, theo cảnh báo của cơ quan y tế, có thể gây nguy hại cho sức khỏe con người.
Các quốc gia châu Âu bị ảnh hưởng bởi vụ bê bối. (Màu đỏ đậm: nơi xuất trứng; màu đỏ nhạt: nơi đã nhận trứng nghi nhiễm). (Ảnh: Politico)
Chỉ vài ngày sau khi thông tin được công bố, khủng hoảng đã lan rộng khắp châu Âu. Theo thông báo của Ủy ban châu Âu ngày 11/8/2017, đã có ít nhất 15 quốc gia thành viên EU bị ảnh hưởng bởi trứng nhiễm fipronil, bao gồm: Bỉ, Hà Lan, Đức, Pháp, Thụy Điển, Anh, Áo, Ireland, Ý, Luxembourg, Ba Lan, Romania, Slovakia, Slovenia và Đan Mạch.

Ngoài ra, Thụy Sĩ và Hồng Kông (Trung Quốc) cũng xác nhận đã nhập khẩu sản phẩm trứng bị nhiễm chất này. Tại Anh, con số trứng bị nhiễm ban đầu được Cơ quan Tiêu chuẩn Thực phẩm (FSA) ước tính là 21.000 quả, nhưng sau đó phải điều chỉnh lên đến 700.000 quả.

Cùng thời điểm đó, các cuộc điều tra quy mô lớn đã được tiến hành ở Bỉ và Hà Lan. Cảnh sát hai nước tiến hành lục soát 17 địa điểm, tịch thu tài sản và bắt giữ hai người: Martin van de Braak (31 tuổi) và Mathijs IJzerman (24 tuổi) – giám đốc công ty Chickfriend tại Hà Lan.

Công ty này bị cáo buộc đã cung cấp cho các nông dân một loại “thuốc thảo mộc” có tên Dega-16, thực chất được pha thêm fipronil nhằm tăng hiệu quả diệt rận đỏ.

Công ty Bỉ Poultry-Vision thừa nhận đã cung cấp fipronil cho Chickfriend, lấy từ một nguồn tại Romania. Tại một hội chợ nông nghiệp, Chickfriend từng quảng bá Dega-16 là một giải pháp “diệt rận hiệu quả tức thì và thơm mùi bạc hà”, có thể xịt qua súng bắn hơi, nhưng không tiết lộ thành phần.

Căng thẳng giữa các nước EU và sai sót hệ thống

Sự kiện này đã làm dấy lên làn sóng chỉ trích gay gắt giữa các quốc gia EU. Bộ trưởng Nông nghiệp Bỉ Denis Ducarme tố cáo Hà Lan đã nhận thông tin về fipronil từ tháng 11/2016 nhưng không chia sẻ với các đối tác. Hà Lan phủ nhận, cho rằng lúc đó họ chỉ mới điều tra gian lận chứ chưa xác định rõ rủi ro sức khỏe. Trong khi đó, chính Bỉ cũng bị chỉ trích vì phát hiện fipronil từ đầu tháng 6/2017 nhưng không báo cho hệ thống RASFF cho tới ngày 24/7.

Ủy ban châu Âu sau đó thừa nhận hệ thống cảnh báo thực phẩm và hệ thống thông tin tội phạm không được liên kết, khiến việc phối hợp hành động bị trì hoãn. Một cuộc họp khẩn giữa các bộ trưởng nông nghiệp EU được tổ chức vào ngày 26/9 nhằm cải thiện cơ chế giám sát và cảnh báo.

Sau khi khủng hoảng lắng xuống, Cơ quan An toàn Thực phẩm châu Âu (EFSA) công bố kết quả phân tích 5.439 mẫu thực phẩm (chủ yếu là trứng và gà) được thu thập từ tháng 9 đến tháng 11/2017. Kết quả cho thấy có 742 mẫu vượt quá giới hạn fipronil cho phép, chủ yếu đến từ các trang trại đã bị nghi ngờ. Các quốc gia có mẫu nhiễm gồm: Hà Lan, Ý, Đức, Ba Lan, Hungary, Pháp, Slovenia và Hy Lạp. Đặc biệt, nhiều mẫu trứng và mỡ gà có hàm lượng rất cao, cho thấy fipronil đã được sử dụng ở quy mô lớn, có hệ thống.

Cơ quan An toàn Thực phẩm châu Âu (EFSA). (Ảnh: esfa)
Phán quyết pháp lý

Sau hơn ba năm điều tra, tòa án Hà Lan ra phán quyết vào tháng 5/2020, xác định Chickfriend và Chickclean – hai công ty chuyên vệ sinh chuồng trại – đã biết rõ việc sử dụng fipronil là trái phép nhưng vẫn cố tình thực hiện. Khoảng 250 trang trại gà (tương đương 20% số trại tại Hà Lan) đã thuê hai công ty này trong năm 2016–2017.

Tòa cho rằng hai công ty phải chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại cho 120 nông dân bị ảnh hưởng. Lập luận của bị đơn – rằng nhà cung cấp Bỉ tự ý pha fipronil – bị bác bỏ, vì chính phía Hà Lan yêu cầu thêm chất này vào sản phẩm Dega-16.

Bài học cho ngành thực phẩm châu Âu

Vụ bê bối fipronil đã ảnh hưởng tới hơn 45 quốc gia và vùng lãnh thổ trên toàn thế giới, từ EU cho đến Hong Kong, Israel, Qatar, Nam Phi, Mỹ và Canada. Đây là vụ việc tạo ra lượng thông tin nhiều nhất trong lịch sử của hệ thống cảnh báo nhanh RASFF, với hơn 700 cảnh báo liên kết. Người tiêu dùng khắp châu Âu hoang mang, nhiều người lựa chọn quay về mua trứng từ các nông trại địa phương để đảm bảo an toàn.

Về mặt thể chế, vụ việc đã phơi bày những điểm yếu chết người trong hệ thống giám sát thực phẩm liên quốc gia, từ việc cảnh báo chậm trễ, thiếu minh bạch, đến xung đột giữa các cơ quan chuyên môn. Đây là hồi chuông cảnh tỉnh về mức độ mong manh của chuỗi cung ứng thực phẩm trong nền nông nghiệp công nghiệp hóa hiện đại.

Theo The Guardian, Politico, FSN, efsa, phys org, ESO

>> Cảnh sát đột kích nhà máy thuốc lá giả vận hành như ‘cơ sở quân sự’: 100 tấn hàng lậu, công nhân ăn ngủ ngay tại chỗ