Để đạt mục tiêu đề tài là tạo ra 3 con bò tót lai F2, dự án đã mua 1 con bò tót lai F2 của 1 hộ dân và xin lấy mẫu 2 con bò tót lai F2 của một người dân khác đưa đi giám định nhiễm sắc thể

Ngày 8-10, Sở Khoa học và Công nghệ (KH-CN) tỉnh Ninh Thuận cho biết đã có báo cáo kiểm tra về đàn bò tót lai F1 đang được nuôi dưỡng để nghiên cứu ở tỉnh này mà báo chí phản ánh thời gian qua.

Sản phẩm chính là 3 con bò tót lai F2

Ông Lê Kim Hùng, Giám đốc Sở KH-CN tỉnh Ninh Thuận, cho biết dự án nghiên cứu về bò tót lai được phân thành các giai đoạn. Giai đoạn 2012-2014, UBND tỉnh Ninh Thuận và UBND tỉnh Lâm Đồng cùng thống nhất liên kết đầu tư thực hiện đề tài: “Nghiên cứu giám định di truyền và đánh giá khả năng phát triển của bò lai F1 giữa bò tót và bò nhà tại vùng rừng giáp ranh tỉnh Ninh Thuận và Lâm Đồng” với kinh phí hơn 2,1 tỉ đồng. Trong đó có mua 10 bò tót lai F1 (5 con đực, 5 con cái) của người dân.

Kết quả nghiên cứu và tài sản của đề tài này sau đó được chuyển sang đề tài cấp nhà nước “Khai thác và phát triển nguồn gien bò quý hiếm tại vùng rừng giáp ranh 3 tỉnh Ninh Thuận – Lâm Đồng – Khánh Hòa” với sự hợp tác của 3 tỉnh này, kinh phí 6,8 tỉ đồng. Sản phẩm chính là 40 con bò lai F2 có bộ nhiễm sắc thể 2n = 60 nhằm mục tiêu lấy tinh trùng gieo cấy cho đàn bò nhà, nâng cao thể trạng đàn bò. Tuy nhiên, phía Khánh Hòa không thực hiện nên đề tài không có sản phẩm chính đã đề ra.

Đàn bò lai do Trung tâm Ứng dụng khoa học – công nghệ tỉnh Lâm Đồng quản lý

Đến năm 2018, Bộ KH-CN quyết định điều chỉnh kinh phí giảm còn 2,5 tỉ đồng, sản phẩm chính là bò tót lai F2 điều chỉnh giảm còn 3 con.

Thế nhưng, phương thức giao phối trực tiếp giữa bò đực lai F1 và bò cái lai F1 của dự án không sinh ra được bò tót lai F2. Còn việc thụ tinh nhân tạo cho bò cái lai F1 cũng không thực hiện được do bò tót cái lai F1 quá hung dữ, không ai dám lại gần.

Trong khi đó, bò tót đực lai F1 của dự án (con số 3) sổng chuồng, giao phối với bò nhà của ông Nguyễn Văn Tích (ngụ thôn Bạc Rây 2, xã Phước Bình, huyện Bác Ái, tỉnh Ninh Thuận) thì cho ra 1 con bò lai F2. Một nông dân khác ở cùng địa phương là ông Nguyễn Văn Chuẩn chăn thả tự nhiên đàn bò tót cái lai F1 thì vẫn giao phối với bò đực nhà cho ra 2 con bò tót lai F2. Hiện nay, ở Phước Bình có 3 con bò tót lai F2 này. Cả ba đều có bộ nhiễm sắc thể 2n = 60 và ADN giống bò tót lai F1 đến 97%.

Đến năm 2019, Bộ KH-CN nghiệm thu đề tài với kết quả đạt yêu cầu. “Mục tiêu của dự án là tìm con đực F2 hoặc F3 có 2n = 60 gửi vào các đơn vị huấn luyện bò giống chuyên nghiệp để lấy tinh nhằm phối với đàn bò nhà nhằm nâng cao thể trạng đàn bò” – ông Hùng nói.

Bò lai F2, F3 đều là của dân

Trao đổi với Báo Người Lao Động, ông Nguyễn Như Chương, Giám đốc Trung tâm Ứng dụng KH-CN Lâm Đồng, khẳng định: Dự án kết thúc với kết quả giữ được 10 con bò lai F1 ban đầu và có thêm 3 con bò lai F2. Oái oăm là cả 3 con bò tót lai F2 đều là của dân. Trong đó 1 con mua lại của hộ ông Tích và 2 con của hộ ông Chuẩn. “Vì đây là dự án cấp quốc gia nên dự án có ký kết hợp tác với hộ ông Chuẩn” – ông Chương nói rồi cho rằng với kết quả đạt được “đã chứng minh bò rừng lai F1 có khả năng sinh sản được, vì trước đây nhiều nhà khoa học cho rằng các con F1 không sinh sản được!”.

Bò lai F1 của gia đình ông Nguyễn Văn Chuẩn chăn thả tự nhiên Ảnh: NHƯ THỪA

Ông Lê Xuân Thám – nguyên Giám đốc Sở KH-CN tỉnh Lâm Đồng, chủ nhiệm đề tài – còn cho hay việc 1 con bò đực của dự án phá chuồng ra ngoài lai tạo với bò cái nhà ông Tích sản sinh ra F2, đương nhiên thuộc về dự án. “Con đực là của dự án, con cái là bò nhà của người dân, tức là sản phẩm bò F2 là của dự án. Nhưng đẻ ở nhà dân thì chúng tôi buộc phải mua lại. Tôi khẳng định 8 năm nuôi nhốt giữa thế hệ F1 (đực với cái) không sinh sản được” – ông Thám nói.

Ông Thám còn cho rằng việc lai tạo bò tót F1 ra F2 nói cho cùng là giúp cho người dân. “Năm 2012, cá nhân tôi mà không lao vào để làm việc ấy rồi chứng minh ra như thế thì các nhà khoa học lúc này có ai tin đâu. 8 năm rồi chúng tôi đã làm và bây giờ vẫn giữ lại được đàn bò 10 con F1 đó” – ông Thám nói.

Trong khi đó, ông Chuẩn lại cho rằng bò F2 của gia đình ông là do gia đình tự lai tạo được, không dính líu gì bên dự án. “Khi tôi lai tạo xong, bên dự án về mượn mấy con bò của tôi lấy máu và mẫu tai để đi giám định gien có phải đúng F2 hay không, thì tôi cho mượn. Rồi họ cũng nói với tôi đúng là F2. Chớ có kết hợp cái gì đâu. Chớ hợp tác thì sao lúc triển khai đề tài họ không thông báo hay trao đổi gì với tôi cả. Họ chỉ xin cái mẫu để đáp ứng… vô chỗ đó thôi” – ông Chuẩn nói.

Hiện nay, ông Chuẩn có đến 17 con bò tót lai mập ú. Trong đó F1 còn 3 con, F2 là 2 con và F3 đến 12 con. “Bò tôi là phải thả rông, ăn đầy đủ thì nó mới lai tạo. Chớ bò mà đem nhốt suốt, cho ăn lại thiếu thốn như thế thì lấy gì mà lai tạo” – ông Chuẩn cho hay.

12 năm nghiên cứu, đàn bò tót lai ở Ninh Thuận đi vào… bế tắc

Sau hơn một thập kỷ chăm sóc và thực hiện 3 đề tài nghiên cứu về đàn bò tót lai ở Ninh Thuận, dự án này như đi vào ngõ cụt. Số phận của “hậu duệ” bò tót cũng đang “treo lơ lửng” vì chưa có định hướng rõ ràng.

Con bò tót đực F1 phát triển tốt, vẫn giữ được sự hung hăng, hoang dã vốn có của bò tót rừng – Ảnh: AN ANH

Năm 2010, sự xuất hiện bất ngờ của một con bò tót đực hoang dã (Bos gaurus) tại khu vực rừng giáp ranh Ninh Thuận và Lâm Đồng đã mở ra hy vọng lớn cho giới khoa học.

Con bò tót này đã giao phối với bò nhà và tạo ra những con bò lai có thể hình đẹp, sức đề kháng tốt và được xem là bước đột phá về di truyền học. Ngay lập tức, 3 đề tài nghiên cứu từ cấp tỉnh đến cấp nhà nước liên tiếp được triển khai với ngân sách không nhỏ.

Từ giấc mơ “thuần hóa gene bò tót”…

Hơn 12 năm trôi qua, đàn bò lai từng được kỳ vọng là “giống bò siêu khỏe, siêu chống chịu” giờ đã già và mất dần khả năng sinh sản. Các thế hệ F2, F3 không ổn định về di truyền, thậm chí không có dấu hiệu nhận biết mang dòng máu bò tót.

Ông Nguyễn Anh Tuấn – phó giám đốc phụ trách Trung tâm Giáo dục môi trường và dịch vụ môi trường rừng (Vườn quốc gia Phước Bình) – cho biết đến nay những con bò tót lai F1 chưa có dấu hiệu sinh sản trong quần thể. Những con bò này chủ yếu phục vụ nhu cầu tham quan, giáo dục đa dạng sinh học.

Theo ông Tuấn, năm 2012 đề tài “Nghiên cứu giám định và khả năng sinh sản của bò tót lai F1 giữa bò nhà (Bos taurus) và bò tót (Bos gaurus)” được thực hiện tại vùng rừng giáp ranh tỉnh Ninh Thuận và Lâm Đồng.

Đề tài này do Trung tâm Ứng dụng khoa học và công nghệ tỉnh Lâm Đồng phối hợp với Vườn quốc gia Phước Bình thực hiện với kinh phí khoảng hơn 2 tỉ đồng.

Năm 2014, đề tài nghiên cứu này kết thúc và dừng lại ở việc giám định nhiễm sắc thể và mua về 10 con bò tót lai F1 từ người dân.

Các bò tót F1 đực và cái đang được nuôi dưỡng trong môi trường bán tự nhiên ở Vườn quốc gia Phước Bình – Ảnh: AN ANH

Đến năm 2015, đề tài cấp nhà nước “Khai thác và phát triển nguồn gene bò quý hiếm tại vùng rừng giáp ranh 3 tỉnh Ninh Thuận – Lâm Đồng – Khánh Hòa” với kinh phí gần 6,8 tỉ đồng tiếp tục được 2 đơn vị trên thực hiện. Thời điểm này, đề tài nghiên cứu mua thêm của người dân một con bò tót cái F2 sau đó cho nhập đàn. Tổng đàn nâng lên 11 con (10 con F1 và 1 con F2).

Tuy nhiên kết thúc đề tài nghiên cứu này lại khiến dư luận “dậy sóng” với việc cả 11 con bò tót lai bị “bỏ rơi”, khiến chúng gầy trơ xương, cơ thể suy kiệt.

…Đến thực tế bằng 0

Theo ông Nguyễn Anh Tuấn, sau khi bị “bỏ rơi”, đàn bò tót lai gồm 10 con F1 và 1 con F2 được bàn giao cho Vườn quốc gia Phước Bình để chăm sóc, nuôi dưỡng và tiếp tục thực hiện đề tài “Bảo tồn và sử dụng bền vững nguồn gene bò tót lai F1 giữa bò cái nhà (Bos taurus) và bò tót đực (Bos gaurus)” với kinh phí 2 tỉ đồng trong 5 năm 2020 – 2025.

Đề tài lần này đã di dời đàn bò về môi trường sống bán hoang dã, giúp đàn bò tót lai “hồi sinh” mạnh mẽ. Bò cái F2 giao phối với bò nhà sinh ra thế hệ F3.

Riêng khả năng sinh sản trong quần thể đàn F1 gần như bằng 0. Số lượng bò tót lai F1 không tăng mà lại giảm so với ban đầu do 1 con F1 đã chết vì xung đột trong quần thể đàn.

Con bò tót cái trong 9 bò tót lai F1 hiện tại – Ảnh: AN ANH

“Hiện nay tổng đàn còn 9 con bò tót lai F1, 1 bò tót lai F2 và 1 bò tót lai F3. Những con bò F1 vẫn chưa có dấu hiệu sinh sản trong quần thể đàn. Cá thể đực và cái có giao phối nhưng không thụ thai và sinh con như kỳ vọng” – ông Tuấn nói.

Cũng theo ông Tuấn, mới đây bò tót đực F1 có “vượt rào” để giao phối với bò nhà của người dân, nhưng đến nay chưa xác định được có tạo ra thế hệ kế tiếp hay không.

“Rất nhiều người kỳ vọng những con bò tót lai F1 sẽ mở ra một hướng đi mới trong việc nhân giống để bảo tồn và phát triển nguồn gene quý hiếm, tuy nhiên vẫn chưa có kết quả” – ông Tuấn cho hay.

GS.TS Dương Nguyên Khang – Trường đại học Nông lâm TP.HCM – cho rằng về mặt khoa học, cá thể bò tót đực F1 giao phối để tạo ra thế hệ con tiếp theo là cực kỳ hiếm, với tỉ lệ thành công rất thấp, thậm chí là bằng 0. Bằng chứng là các cá thể bò tót lai F1 ở Vườn quốc gia Phước Bình khi giao phối với nhau vẫn chưa cho ra thế hệ con con.

Lý giải về điều này, GS.TS Dương Nguyên Khang cho biết bò tót (Bos gaurus) và bò nhà (Bos indicus hoặc Bos taurus) có bộ nhiễm sắc thể giống nhau về số lượng: 2n = 60.

Do đó, bò đực F1 có bộ nhiễm sắc thể 2n = 60, trong đó gồm 1 nhiễm sắc thể X từ mẹ (bò nhà) và 1 nhiễm sắc thể Y từ cha (bò tót).

Cấu trúc của 1 nhiễm sắc thể Y từ cha (bò tót) không đồng dạng về cấu trúc, nên khi giảm phân tạo giao tử cũng như hợp nhất tạo hợp tử sẽ không trọn vẹn hoặc không thể.

Bò cái F1 có màu vàng giống bò nhà nhưng mang hình thể bên ngoài giống bò tót rừng – Ảnh: AN ANH

Do đó, dù số lượng nhiễm sắc thể giống nhau, nhưng trình tự gene và vùng tương tác giữa các nhiễm sắc thể giới tính (Y của bò đực F1) có thể khác biệt đáng kể giữa hai loài.

Vì lý do này nên phần lớn bò tót đực F1 là vô sinh (bất thụ) do hiện tượng bất tương thích di truyền giữa hai loài bố mẹ. Hơn nữa, một số bò tót đực F1 có thể có tinh hoàn và bộ phận sinh dục phát triển bình thường, nhưng tinh trùng thường bị dị dạng hoặc không hoạt động.

“Tuy nhiên nếu bò tót cái F1 giao phối với bò nhà đực thì khả năng thụ thai vẫn có, mặc dù khả năng này cũng rất thấp. Hơn nữa, tình hình hiện nay, đa số các cá thể bò tót lai ở Vườn quốc gia Phước Bình đã già, nên khả năng sinh sản cũng giảm dần” – GS.TS Khang cho hay.

Nỗi tiếc nuối của giới khoa học

Hiện nay đàn bò tót lai vẫn đang được nuôi dưỡng trong điều kiện bán hoang dã ở Vườn quốc gia Phước Bình. Tuy nhiên việc duy trì đàn bò đòi hỏi chi phí cao, mỗi năm riêng phần thức ăn và công chăm sóc cũng tiêu tốn hơn 100 triệu đồng. Trong khi đó các mục tiêu hướng tới vẫn đang còn bỏ ngỏ.

Bộ xương (bên trái) và bộ da của bò tót rừng được tạo hình trưng bày tại Vườn quốc gia Phước Bình – Ảnh: AN ANH

Đáng nói hơn, tháng 12 tới đây đề tài nghiên cứu hiện tại (đề tài thứ 3) về đàn bò tót lai sẽ kết thúc. Khi đó những con bò tót lai không còn được xem là trọng điểm nghiên cứu. Trong khi các tài liệu liên quan đều nằm lại trong các bản báo cáo chưa có tính ứng dụng.

Do đó, giấc mơ “thuần hóa gene rừng” có nguy cơ chấm dứt, để lại một bài học đắt giá về cách làm khoa học thiếu định hướng và thực tiễn.

Hơn 12 năm với 3 đề tài và hơn 10 tỉ đồng đã chi ra để nuôi dưỡng và nghiên cứu nhưng “kết quả là con số 0”. Vấn đề này không chỉ là nỗi tiếc nuối của giới khoa học, mà còn là lời cảnh báo cho những dự án khoa học thiếu chiến lược và giám sát.